گروه نرم افزاری آسمان

.اهمیت بهداشت و پیشگیری قبل از درمان از دیدگاه قرآن و سنت‌





اشاره

داود حسین‌شاهی «1»، دکتر محمد حسن احرامپوش «2» سید حمید حسینی «3»، رضا محمدزاده «4»

چکیده‌

مقدمه:

رعایت بهداشت عامل اصلی پیشگیری از بیماریها است. مساله بهداشت و درمان از مسائل بسیار مهم، در زندگی جانداران بویژه انسان است. ازاین‌رو اسلام که دینی کامل و همه‌سونگر می‌باشد نیز به آن اهمیت داده و برای آن جایگاه خاصی را در نظر گرفته است. هر انسان آگاهی که به متون اسلامی نظر بیفکند، به اشاره‌های فراوانی در زمینه فوق برخورد می‌نماید که نشانگر دقت‌نظر اسلام نسبت به سلامتی جسم و روح انسان است.
بنابراین، شناخت فرامین بهداشتی- درمانی اسلام و به کار بستن آنها، انسان را از جسم و روحی توانا برخوردار می‌سازد و به آسانی می‌تواند مراحل تکامل الی اللّه را طی نماید.
برای پی بردن به اهمیت این موضوع می‌توان مروری بر کتاب وحی (قرآن) و سخنان و احادیث نبی اکرم (ص) و اهل بیت ایشان در توجه به پاکی و پاکیزگی و ارائه قوانین بهداشتی داشت.
هدف از نگارش این مقاله بررسی اهمیت بهداشت و پیشگیری قبل از درمان از دیدگاه قرآن و سنت می‌باشد.
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی یزد. Email: shahi 5585 I yahoo. com
(2). دانشیار و عضو هیئت علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی یزد.
(3). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی یزد.
(4). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی یزد.
ص: 225

روش بررسی:

این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، قرآن، متون و مقالات معتبر و سایر منابع، اهمیت بهداشت و پیشگیری قبل از درمان از منظر قرآن و سنت بررسی گردیده است.

نتایج:

اشاره خداوند در سه سوره از کتاب مبینش (یونس، اسراء، فصلت) و همچنین سخنان و احادیث نبی اکرم (ص) و ائمه علیهم السّلام در باب طهارت، پاکیزگی و قوانین بهداشتی همه حاکی از آن است که مساله بهداشت و سلامت مردم به‌عنوان یکی از حقوق مسلمه آنها در دین مبین اسلام مطرح می‌باشد و خداوند مهربان در قرآن مجید نسبت به آنان که طهارت ظاهر و باطن را رعایت می‌کنند و به بهداشت تن و روان توجه دارند و عرصه‌گاه جسم و جان را از تمام آلودگی‌ها پاک نگاه می‌دارند اعلام عشق و محبت نموده.

نتیجه‌گیری:

رعایت بهداشت عامل اصلی پیشگیری از بیماریها است و پی می‌بریم که مکتب اسلام و به عبارت دیگر آئین وحی (قرآن کریم) و سخنان نبی اکرم (ص) و اهل بیت ایشان در توجه به پاکی و پاکیزگی و طهارت و ارائه قوانین بهداشتی، از نظر ظرافت، لطافت ترغیب و تشویق به رعایت آنها، در میان تمام مکتبها بی‌نظیر و فوق‌العاده شگفت‌آور است.

واژه‌های کلیدی:

بهداشت، اسلام، قرآن، سنت‌

مقدمه:

بهداشت در مفهوم و معنای کلی خود دو جنبه «رفع» و «ایجاد» را شامل می‌شود، به این معنا که ابتدا باید فضای ذهنی افراد را از خرافات و وابستگی به سنتهای نامعقول و بی‌منطق پاک نمود و سپس با دادن آگاهی و بینش آنها را در جهت «ایجاد» عادات و رفتارهای متکی به دانش و دلیل، بارور کرد تا با شناخت علل مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی خویش بتوانند از طریق «پیشگیری» نسبت به تامین و حفظ سلامت زندگی دنیوی خود و جامعه‌شان به فکر و عمل پردازند (4).
ص: 226
امروزه موضوع بهداشت و ضرورت حفظ آن از چنان اهمیتی برخوردار گردیده که میزان بهداشت هر جامعه یکی از شاخص‌های رشد آن جامعه می‌باشد و موضوعات بهداشتی گسترش وسیعی یافته‌اند به‌طوری‌که اصطلاحات و موضوعاتی مانند «بهداشت روانی»، «بهداشت اجتماعی»، «بهداشت تغذیه»، «بهداشت خانوادگی»، «بهداشت کار»، «بهداشت اقتصادی»، «بهداشت محیط» و «بهداشت مسکن» رایج گردیده و هریک دارای حیطه تخصصی خود می‌باشد. اما باید دید که دین اسلام به این موضوع مهم چگونه نگریسته است.
در اسلام، بر موضوع بهداشت و نظافت تأکید فراوان شده و رساترین تعبیر ممکن را در این زمینه به کار برده و نظافت را جزئی از ایمان و لازمه آن معرفی کرده است. خداوند در سه سوره از کتاب مبینش (یونس، اسراء، فصلت) قرآن را برای مؤمنان شفابخش جان و دل خوانده است، لذا قرآن را برای مؤمنان باید کتاب بشارت و امید و کامیابی و سلامت دانست و آئینهای «بهداشت» و راههای حفظ تندرستی را در آن جستجو کرد (4). سخنان نبی اکرم (ص) و اهل بیت ایشان در توجه به پاکی و پاکیزگی و طهارت و ارائه قوانین بهداشتی نیز بر موضوع اهمیت بهداشت در اسلام صحه می‌گذارد.

روش بررسی:

این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، قرآن، متون و مقالات معتبر و سایر منابع، اهمیت بهداشت و پیشگیری قبل از درمان از منظر قرآن و سنت بررسی گردیده است.

نتایج:

دین مبین اسلام اهمیت ویژه‌ای برای موضوع بهداشت و پیشگیری قبل از درمان قائل است. همانطور که گفته شد اسلام بر موضوع بهداشت و نظافت تأکید فراوان داشته تا جایی که نظافت را جزئی از ایمان می‌داند. در واقع یکی از ویژگی‌های دین اسلام، تشویق انسان به رعایت پاکی در ابعاد گوناگون زندگی است، زیرا خواسته ذاتی و فطری هر انسان دوری از آلودگی‌های جسمی و روحی است. اسلام با قرار دادن نظافت در برنامه عبادی هر
ص: 227
فرد مسلمان، در او انگیزه لازم ایجاد نموده است تا بهداشت و پاکیزگی را رعایت کند و از آلودگی برحذر باشد.
علاوه بر تأکید اسلام به رعایت بهداشت فردی، موضوع بهداشت ابزار و لوازم آن نیز مورد توجه قرار گرفته است تا در ظروف غذاخوری و آشامیدنی، لباس و سایر لوازم نیز بهداشت رعایت شود. وجود صدها دستور واجب و مستحب اسلامی در این زمینه، شاهد گویایی بر اهتمام اسلام به موضوع بهداشت می‌باشد.
بهداشت عمومی به‌عنوان یک عبادت در اسلام:

الاعمال بالنیات:

هر عملی که نیت ادای وظایف و خدمت به جامعه مسلمین و رفع مشکلی از مشکلات مردم انجام شود عین عبادت است با این بینش هر فردی نیاز به بدن سالم و نیرومند دارد تا در انجام وظایفش موفقتر باشد و چنین است که بهداشت عمومی و آموزش بهداشت و ارائه خدمات بهداشتی با نیت بی‌نیاز ساختن جامعه اسلامی از بیگانگان و ارتقاء سطح سلامت در جامعه مسلمین و حفظ جان و سلامت انسانها عبادت محسوب می‌شود و بر همین اساس هر قدمی که در این مسیر برداشته می‌شود، گامی در مسیر عبادت و جلب رضای خداوند متعال است و هر عملی که در طی این طریق در جهت رسیدن به هدف انجام می‌شود جزئی از این عبادت بزرگ محسوب می‌شود.
با نگاهی کوتاه و گذرا بر تعالیم ارزنده و حیات‌بخش اسلام به خوبی می‌بینیم که مسئله سلامت مردم به‌عنوان یکی از حقوق مسلمه آنها در یک نظام مبتنی بر مبانی اسلام مطرح و مورد توجه است لذا در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز ضرورت تامین بهداشت و درمان برای آحاد ملت ایران مورد تاکید قرار گرفته است از طرف دیگر آنجا که رعایت اصول بهداشتی با الزام شرعی همراه باشد، مسلمان را از زیرپا گذاشتن آن اصول در خلوت و آشکار بازخواهد داشت. در این صورت رها ساختن فضولات آلوده در معابر و آلوده کردن آبها، که موجب ایجاد کانونهای آلودگی و عفونت و آماده ساختن محیط برای رشد و فعالیت حشرات و مگس می‌گردد و سلامت عموم جامعه را به خطر می‌اندازد
ص: 228
توسط وجدان و ایمان هر شخص با ایمان نهی و منع خواهد شد. از این گذشته یک مسلمان می‌داند هر عمل که باعث آسایش دیگر مسلمین و حفظ سلامت آنها باشد خدمتی است در جهت رضای خدا و از پاکسازی محیط و کمک به حفظ بهداشت عمومی به‌عنوان یک عمل خیر استقبال خواهد کرد.
اهمیت بهداشت از دیدگاه قرآن:
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» (بقره/ 222)
همانا خداوند اهل توبه و انابه و اهل پاکی و پاکیزگی را دوست دارد (1).
اهمیت بهداشت از دیدگاه پیامبر (ص):
رسول اکرم (ص) در چند روایت بسیار مهم به ارزش پاکیزگی و طهارت اشاره فرموده که به نظر هر صاحب نظری از عجائب مسائل اسلامی است.
«الطهور شطر الایمان»
تمیزی و پاکیزگی و ایجاد طهارت و پاکی نصف ایمان است (میزان الحکمه، جلد 5 ص 55)
«اول ما یحاسب به العبد طهوره»
اول چیزی که در قیامت و دادگاه عدل حق، نسبت به آن از انسان حساب می‌کشند تمیزی و طهارت و پاکی اوست. (میزان الحکمه)
«البول فی الماء القائم من الجفاء»
بول کردن در آب راکد و ایستاده، جزء جفا و ظلم است.
«تنظفوا بکل مستطعتم، فان اللّه تعالی بنی الاسلام علی النظافه و لن تدخل الجنه الاکل نظیف»
هرچه که قدرت و توان دارید به نظافت و پاکیزه کردن برخیزید، همانا خداوند اسلام را بر نظافت بنا کرد و وارد بهشت نمی‌شود مگر هر پاک و پاکیزه.
«ان للّه علی کل مسلم من کل سبعه ایام یوما یغسل کل شئ منه»
بدرستی که برای خدا هر مسلمانی از هر هفت روز باید روزی باشد که هر چیزش را بشوید. (جامع الاحادیث، ح 7745) (5، 2).
ص: 229

اهمیت بهداشت از دیدگاه ائمه علیهم السّلام:

1. امام رضا (ع) می‌فرمایند: «من اخلاق الانبیاء التنظف» پاکیزگی از خلق خوی انبیای الهی است. (میزان الحکمه)
2. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «غسل الاناء و کنس الفناء مجلبه للرزق» شستن ظرفها و جارو کردن آستانه خانه، باعث جلب رزق است. (وسائل الشیعه، ج 5، ص 318)
3. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «من غسل یده قبل الطعام و بعده عاش فی سعه و عوفی من بلوی فی جسد» هرکس قبل از غذا خوردن و بعد از آن دستش را بشوید در وسعت زندگی کرده و از ناراحتی‌های جسمی در امان خواهد بود (وسایل الشیعه، ج 24، ص 336).
4. محاسن خویش را شانه بزنید، ناخن‌های خود را به موقع کوتاه کنید چون شیطان (میکروب، انگل) میان گوشت و ناخن روان است (نهج الفصاحه، حدیث 308).
5. شستن ظرف و پاکیزگی خانه و حیاط مایه غنا است (نهج الفصاحه، حدیث 2031).
6. امیر المؤمنین (ع) می‌فرمایند: «لا تووا التراب خلف الباب فانه ماوی الشیطان» خاکروبه را پشت در جای ندهید زیرا آن خانه شیطان است (2، 3، 6).

بحث و نتیجه‌گیری:

رعایت بهداشت عامل اصلی پیشگیری از بیماریها است و علت این نکته که خداوند مهربان در قرآن مجید نسبت به آنان که طهارت ظاهر و باطن را رعایت می‌کنند و به بهداشت تن و روان توجه دارند، و عرصه‌گاه جسم و جان را از تمام آلودگی‌ها پاک نگاه می‌دارند، اعلام عشق و محبت نموده.
خداوند در سه سوره از کتاب مبینش (یونس، اسراء، فصلت) قرآن را برای مؤمنان شفابخش جان و دل خوانده است، لذا قرآن را برای مؤمنان باید کتاب بشارت و امید و کامیابی و سلامت دانست و آئینهای «بهداشت» و راههای حفظ تندرستی را در آن جستجو کرد (1، 4).
ص: 230
در اسلام، نظافت و بهداشت کاری ضابطه‌مند و تحت نظام خاصی است، به‌طوری‌که فرد مسلمان خود را ملزم می‌داند به‌عنوان یک امر شرعی و دینی به بهداشت توجه کرده است و آن را رعایت کند.
با نگاهی گذرا می‌توان دریافت که اسلام عالی‌ترین رهنمودهای بهداشتی را در اختیار مردم قرار داده و آنچه امروز تحت عنوان شاخه‌های گوناگون بهداشت می‌باشد، همه در رهنمودهای اسلامی وجود دارد و پی می‌بریم که مکتب اسلام و به عبارت دیگر آئین وحی (قرآن کریم) و سخنان نبی اکرم (ص) و اهل بیت ایشان در توجه به پاکی و پاکیزگی و طهارت و ارائه قوانین بهداشتی، از نظر ظرافت، لطافت ترغیب و تشویق به رعایت آنها، در میان تمام مکتبها بی‌نظیر و فوق‌العاده شگفت‌آور است.

منابع:

1- قرآن کریم
2- محمد محمدی ری‌شهری،" میزان الحکمه"، نشر دار الحدیث، 1385.
3- محمد بن حسن الحر العاملی،" وسائل الشیعه"، قم، موسسه آل البیت (ع)، 1409 هجری قمری
4- جلال الدین عبد الرحمن سیوطی،" جامع الاحادیث"، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365
5- ابو القاسم پاینده،" نهج الفصاحه"، نشر بدرقه جاویدان، 1386
ص: 231

نقش آب در بهداشت و سلامت از دیدگاه قرآن کریم‌

اشاره

رضا محمدزاده «1»، دکتر محمد حسن احرامپوش «2» سید حمید حسینی «3»، داود حسین شاهی «4»

چکیده‌

قرآن کریم برخلاف روشها و اندیشه‌های کلامی و فقهی و فلسفی، که بیش از هزار سال است در جامعه اسلامی رایج و شایع شده‌اند، توجه و عنایت فوق‌العاده‌ای به طبیعت و عناصر طبیعت دارد (در این میان، آب از عمده‌ترین عناصر طبیعت به‌شمار می‌آید)، به طوری که در میان ادیان الهی هیچ‌کدام به اندازه دین مبین اسلام، به‌ویژه قرآن کریم، به موضوع «آب» نپرداخته‌اند؛ تنوع موضوعی، تفصیل مباحث آب و تاکیدات قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب همه‌سویه بوده است. هدف این پژوهش با هدف بررسی نقش آب در بهداشت و سلامت انسانها از دیدگاه قرآن کریم انجام شده است. این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با بررسی آیات قرآن مجید و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، مقالات و سایر منابع معتبر الکترونیکی و اینترنتی همچنین نرم‌افزار قرآنی المبین تنظیم گردیده است. بیش از صد آیه به‌طور متفرق درباره آب وجود دارد و معانی مختلفی هم برای آب آمده است که هرکدام به ویژگی ها و نقش آب اشاراتی مستوفی دارند و گاه مسائل علمی آن را یادآوری کرده‌اند. در قرآن بر تقرب فوق‌العاده آب و زندگی و حیات اشاره شده است امروزه بشر با اکتشافات در کرات دیگر مثل مریخ یافتن حیاط را در گرو یافتن آب می‌داند. آب خالص از نظر شیمیائی از 33
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: rezamz 0041 I yahoo. com
(2). دانشیار و عضو هیئت علمی، رئیس دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(3). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(4). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
ص: 232
جسم مختلف تشکیل شده است که نه تنها مایع حیات است بلکه برای بسیاری از امراض، دارویی شفابخش است. دقیقا مشخص نیست که چه خاصیتی در آب هست که تاثیری قطعی بر بیماران، حتی اشخاص سالم و تندرست دارد. اما دانشمندان به‌طور مکرر تصدیق کرده‌اند که آب دارای یک قدرت شفابخش خیلی نیرومند می‌باشد و دارای خواص درمانی است که می‌توان از: مقوی، مسکن درد، نیروبخش، مدر، معرق، مهوع، مسهل، مفید برای نگهداری متابولیسم، ضدعفونی‌کننده، قاطع تب، خواب‌آور و خاصیت بی‌حس‌کنندگی موضعی نام برد. در روایات اسلامی از پیامبر و امامان بر شفابخش بودن آب سرد و گرم اشاره شده است. امروزه در یافته‌های علمی و به تجربه ثابت شده که آب، اعصاب زیر پوست را تحریک می‌کند و از این طریق اعضاء داخلی بدن تقویت می‌یابد. همچنین خداوند آب را عامل و ابزار اصلی طهارت قرار داده است که هنوز با پیشرفت علم و تکنولوژی آب به عنوان یکی از پاک‌کننده‌های اصلی و قابل توجه از دیدگاه بشری می‌باشد و هیچ ماده دیگری را نتوانسته‌اند جایگزین آن نمایند. امروزه با اکتشافات علمی و پی بردن به نقش آب در حیات انسان، شفای بیماریهای او و نقش آب در تمییزی و پاکی به نقش همه‌جانبه آب در بهداشت و سلامت انسان پی می‌بریم و همچنین بیش از پیش به‌عنوان یک مسلمان به خود می‌بالیم که از 14 قرن پیش در آیات کتاب آسمانی ما، قرآن به این موارد اشاره شده است.

واژه‌های کلیدی:

قرآن، آب، بهداشت، سلامت‌

مقدمه:

قرآن کریم، از هنگام نزول تا هم‌اکنون، سرچشمه پیدایش و سرمایه پرورش بزرگترین و پاک‌ترین روحها، بلندترین همتها، استوارترین اراده‌ها، عمیق‌ترین افکار، عالی‌ترین معارف، نغزترین ادبیات و دل‌انگیزترین هنرها در عرصه‌های گسترده و حوزه‌های گوناگون حیات فکری و فرهنگی و علمی و اجتماعی و ادبی و هنری مسلمانان در همه اکناف عالم و در پهنه تاریخ پرافتخار فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است.- وجود آب سالم و کافی یکی از
ص: 233
ضروریترین نیازهای انسان است به‌طوری‌که بدون آن حتی تصور داشتن زندگی توام با سلامت غیر ممکن است. متاسفانه یکی از مشکلات عمده بعضی از مناطق کشور ما فقدان آب آشامیدنی سالم و کافی است که باعث بروز بیماریها و خسارتهای جبران‌ناپذیری گردیده است (2). قرآن کریم برخلاف روشها و اندیشه‌های کلامی و فقهی و فلسفی، که بیش از هزار سال است در جامعه اسلامی رایج و شایع شده‌اند، توجه و عنایت فوق‌العاده‌ای به طبیعت و عناصر طبیعت دارد. در این میان، آب از عمده‌ترین عناصر طبیعت به‌شمار می‌آید.
به‌طوری که در میان ادیان الهی هیچ‌کدام به اندازه دین مبین اسلام، به‌ویژه قرآن کریم، به موضوع «آب» نپرداخته‌اند؛ تنوع موضوعی، تفصیل مباحث آب و تاکیدات قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب همه‌سویه بوده است. در قرآن کریم: آب، رزق الهی است و باید از آن بجا استفاده شود؛ پدیدآورنده و نازل‌کننده آب آشامیدنی خداست؛ اوست که با آب انسانها و حیوانات را سیراب می‌کند؛ خداوند بر انسانها به سبب نازل کردن آب آشامیدنی منّت گذارده؛ وجود چشمه‌سارها را بر روی زمین از آیات الهی معرفی کرده؛ چشمه‌های بهشتی را یکی از بهره‌های متقین در بهشت توصیف کرده؛ جهنمیان را از آب آشامیدنی محروم توصیف کرده، به‌طوری که از بهشتیان درخواست آب آشامیدنی می‌کنند (3). آب برای مسلمانان اهمیت ویژه‌ای برای استفاده در طهارت، وضو، غسل و غیره دارد. امام صادق (ع) آب و طهارت را کلید قرب و مناجات با خدا معرفی نموده‌اند: «چون اراده طهارت و وضو نمودی چنان به سوی آب روان شو که گویی به سوی رحمت خدای تعالی می‌روی که خداوند تعالی آب و طهارت را کلید قرب و مناجات خویش و نشانی برای راهنمایی مردم به سوی خوان خویش مقرر فرموده است و چنان‌که رحمت خداوند گناهان بندگان را پاک می‌کند نجاست‌های ظاهر را جز با آب نمی‌توان پاک کرد. پس چنان‌که هر نعمت دنیوی را با آب، حیات بخشید به رحمت و فضل خویش حیات قلب باطنی و عبادات را نیز به وسیله آب (که همانا طهارت است) زندگی و کمال بخشید. در صفا، پاکی، شفافیت، فراوانی آن و امتزاج لطیف‌اش با هر چیز بیندیش و آن
ص: 234
را در تطهیر اعضای بدنت که خدا به تطهیرشان امر فرموده به کار گیر و واجبات و سنن تطهیر را بجای آور که در هریک از آنها فواید بسیاری نهفته است پس چون آب را گرامی داشته و آن را به کارگیری، به زودی چشمه‌های فواید بسیاری برایت جوشیده خواهد شد» (4).

روش بررسی:

این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با بررسی آیات قرآن مجید و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، مقالات و سایر منابع معتبر الکترونیکی و اینترنتی همچنین نرم افزار قرآنی المبین تنظیم گردیده است.

نتایج:

بیش از صد آیه به‌طور متفرق درباره آب در طبیعت وجود دارد که هرکدام به ویژگیها و نقش آب اشاراتی مستوفی دارند و گاه مسائل علمی آن را یادآوری کرده، حتی در برخی موارد نیز به چگونگی تصفیه آبها نیز اشاره می‌کند که بعد از گذشت 14 قرن از این اطلاعات، شگفت‌آور است. آب در قرآن اهمیتی عمیق دارد. خداوند در آیات متعدد انسان را به تفکر در آب و شکرگزاری این نعمت بزرگ یادآور شده است (5). در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارد که خداوند بزرگ از آفرینش جهان هستی سخن به میان آورده است. از میان این آیات، مشهورترین آنها آیه 30 سوره انبیاء می‌باشد که می‌فرمایند:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ»
«و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم».
اهمیت آب در قرآن تا جایی پیش می‌رود که خداوند در آیه 7 سوره هود می‌فرمایند در آغاز گیتی عرش خود را بر روی آب قرار داده:
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ»
«اوست که آسمانها و زمین را به شش روز آفرید و عرش او بر روی آب بود» (1).
آب به‌عنوان برکت خداوندی است که حیات می‌بخشد، حیات را حفظ می‌کند و بشر و زمین را پاکیزه می‌گرداند. به نظر می‌رسد که در قرآن آب باارزش‌ترین آفریده خداوند بعد از انسان می‌باشد. خاصیت «حیات‌دهندگی» آب در آیات متعدد قرآن اشاره شده است (مثلا
ص: 235
آیات 48 و 49 سوره فرقان: و خداوند آب را از ابرها پایین فرستاده و به وسیله آن زمین را پس از مردنش حیات داده است). آب نه تنها حیات می‌بخشد بلکه هر حیاتی اصلش از آب است (ما هر موجود زنده‌ای را از آب آفریدیم) (6).
از دیدگاه قرآن غذای انسان وابسته به آب است. در سوره بقره چنین می‌خوانیم: «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ ...» (آن خدایی که برای شما زمین را گسترد و آسمان را برافراشت و از آسمان آبی که به سبب آن بیرون آورد میوه‌های گوناگون برای روزی شما آفرید ... بخشی از آیه 22 سوره بقره). همچنین قرآن در سوره‌های ابراهیم آیات 10 و 11، نحل آیات 10 و 11، یونس آیه 24، سجده آیه 27 و سوره عبس آیه‌های 24 و 32 نیز به اینکه غذای انسان به آب وابسته است، اشاره دارد. آب، نه تنها نقش حیات را دارد بلکه برای بسیار از امراض، دارویی شفابخش است. دقیقا مشخص نیست که چه خاصیتی در آب هست که تاثیری قطعی بر بیماران، حتی اشخاص سالم و تندرست دارد. اما دانشمندان به طور مکرر تصدیق کرده‌اند که آب دارای یک قدرت شفابخش خیلی نیرومند می‌باشد. گذشته از نتایج نیکویی که آب به بیماران می‌بخشد دنیای آب همچنین دنیایی پر از نشاط و شادی است که در دسترس همه می‌باشد و همه می‌توانند از آن بهره ببرند. قوای طبیعی که در آب وجود دارد هنوز بطور کامل مورد مطالعه و تحقیق قرار نگرفته است. سیمون باروخ در سال 1893 اولین کتاب اصلی خود به نام «موارد استعمال آب در طب جدید» را درباره این موضوع منتشر کرد. وی در سال 1920 نیز کتاب کوچک دیگری در این‌باره بنام «ملخص معالجه با آب» انتشار داد. از مطالعه این کتاب به وضوح نتیجه گرفته می‌شود که آب یک عنصر قوی و مهم در حیات و زندگی انسان است. به عقیده وی، خواص آب عبارتند از:
مقوی، مسکن درد، نیروبخش، مدر، معرق، مهوع، مسهل، مفید برای نگهداری متابولیسم، ضدعفونی‌کننده، قاطع تب، خواب‌آور و دارای خاصیت بی‌حس‌کنندگی موضعی. میلیونها و میلیاردها سلولهای بدن ما در یک دنیای مایعاتی متغیر زندگی می‌کنند که به وسیله دستگاه‌های خودکار بطور معجزه‌آسایی خون و آب بدن ما کنترل و مرتب می‌شوند. آب، نه
ص: 236
تنها نقش حیات را دارد بلکه برای بسیار از امراض، دارویی شفابخش است. دقیقا مشخص نیست که چه خاصیتی در آب هست که تاثیری قطعی بر بیماران، حتی اشخاص سالم و تندرست دارد (3). روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصوم (ع) درباره خاصیت شفابخش آبهای گرم و سرد و نیز آبهای گرم معدنی که با حرارت و گرمی از چشمه‌ها بیرون می‌آید وجود دارد که در بعضی بطور کلی عنوان شفابخش بودن آب را تذکر داده و در بعضی خاصیت دارویی آن را تعیین نموده‌اند. برخی از این روایات عبارتند از: امام علی (ع) فرمودند: «سه چیز چشم را نورانی می‌کند، نگاه به سوی سبزه و منظره زیبا و نظر به سوی آب جاری و دیدار چهره نیکوصورتان و چهره بشاش و شادمان و پاکیزه». روانشناسان جهان نیز بر این عقیده‌اند که تماشای آب جاری، اثرات و واکنشهای شفابخشی بر روح باقی می‌گذارد به‌طوری که کمتر دارو و درمانی تا آن درجه مؤثر واقع می‌شود (7). امام رضا (ع) از پدران بزرگوارشان از حضرت سجاد (ع) نقل کردند: «دو چیز است که به هر شکمی داخل شود آن را اصلاح می‌کند. آن دو انار و آب زلال می‌باشند» (8). امام علی (ع) فرمودند: «بر شخص تب‌دار آب سرد بریزید آب حرارت تب را خاموش می‌کند.» (7) پزشکان امروز پاهای تب‌دار را با آب سرد می‌شویند و بدین‌وسیله از شدت حرارت می‌کاهند و نیز در مواردی که اسهال شیوع یافته باشد بهترین راه دچار نشدن به این بیماری مخصوصا در کودکان خردسال جوشاندن آب و سپس خوردن آن است. در دنیا هیچ‌چیز برای بیماران (همچنین برای اشخاص سالم و تندرست) بهتر از عادت دادن و لذت بردن بدن از آب نیست مخصوصا وقتی بدن، عمل مهیج و محرک نوازش آب و آفتابی را بخود بپذیرد. به تجربه ثابت شده که آب، اعصاب زیر پوست را تحریک می‌کند و از این طریق اعضاء داخلی بدن تقویت می‌یابد.

بحث: [کمبود آب آشامیدنی و نیاز روزافزون به غذا]

کمبود آب آشامیدنی از یک‌سو و نیاز روزافزون به غذا، از سوی دیگر، منابع آب موجود در کره زمین را با بحران جدی و خطرناک مواجه خواهد کرد. فشار بر منابع آب محدود دنیا در حال افزایش است. آب هم‌اکنون به صورت یک منبع استراتژیک و
ص: 237
محدودکننده برای توسعه اقتصادی و اجتماعی درآمده است. مسأله آب و کمبود و آلودگی آن به قدری جدی می‌باشد که دهه 2005- 2015 «دهه بین‌المللی آب» اعلام شده است (9).
نشست روز جهانی غذا (16 اکتبر 2002) نیز «آب: منبع امنیت غذایی» نام‌گذاری شده بود که نشان‌دهنده نقش مهم آب در برنامه‌های فائو در نیل به دنیایی بدون گرسنگی است. در این نشست عنوان شد که حدود 70 درصد آبهای قابل استحصال، صرف تولید مواد غذایی و تغذیه انسانها می‌شود و تولید غذا بدون آب امکان‌پذیر نیست (10). همه این موارد نشان دهنده اهمیت این مایه اصلی حیات است که قرآن در 14 قرن پیش اهمیت آن را متذکر شده است. و در قسمت‌های گوناگون این کتاب آسمانی صرفه‌جویی در مصرف آب را امری الزامی برشمرده است.

پیشنهاد:

برای برآوردن نیازهای رو به افزایش به جای اینکه فقط بر احداث سدهای عظیم و سیستمهای بزرگ انتقال آب، با تمام عواقب مخرب زیست‌محیطی، بهداشتی و اجتماعی تمرکز کرد لازم است که رویکرد در مورد کل مساله آب تجدیدنظر شود. افزایش راندمان و آلوده نکردن منابع می‌تواند انتخاب اول باشد و فاضلاب به جای اینکه به‌عنوان یک دردسری که باید از آن خلاص شد نگریسته شود به‌عنوان منبعی سودمند و بارآور دیده شود. ما نیز به‌عنوان یک کشور اسلامی با داشتن گنجینه ارزشمندی به نام قرآن می‌بایست نسبت به کشورهای دیگر در این امر حساس‌تر باشیم. در اکثر استان‌های کشور به دلیل نبود سیستم مناسب تصفیه فاضلاب حجم عظیمی از آن به محیط وارد می‌شود که نه تنها از این منبع هیچ استفاده‌ای نمی‌شود بلکه موجب آلوده شدن محیط زیست کشور نیز می‌شود. پس یکی از بهترین راه‌های صرفه‌جویی در مصرف آب که مسئولین کشور باید به آن توجه کنند استفاده مجدد از فاضلاب است که علاوه بر کمک به مشکل کمبود آب، از آلودگی محیط و منابع آب نیز جلوگیری می‌شود.
ص: 238

منابع:

1- قرآن کریم
2- مهندس کاظم ندافی، مهندس احمد رضا یزدانبخش. راهنمای کنترل کیفی آب آشامیدنی
3- مهدی نظرزاده، ارزش آب در قرآن و روایات اسلامی
4- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 2، ص 271
5- فروع کافی، ج 2 ص 231
6- ابو محمد حسن (ابن شعبه)، تحف العقول
7- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 66 ص 453
8- بی‌رحبه، 62 ص 261
9- پایگاه اطلاعاتی سازمان جهانی بهداشت‌www .who .org
10- پایگاه اطلاعاتی سازمان خواروبار جهانی‌www .fao .org
ص: 239

بررسی تأثیر چوب اراک بر روی دندان‌ها

اشاره

فاطمه ضرابی‌زاده «1»

چکیده‌

در روایات اسلامی توصیه شده است که چوب درخت اراک برای مسواک زدن مورد استفاده قرار گیرد.
درخت اراک در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه" سالوادور" است. نام علمی آن" سالوادورا پرسیکا" است. این درخت در مناطق بیابانی بسیار و در کوهها کم می‌روید آب هوای گرم و استوایی محل مناسبی برای رشد این درخت می‌باشد. به همین دلیل در تعدادی از سرزمینهای قاره آسیا مثل عربستان یمن هند و ایران یافت می‌شود. اما در قاره آفریقا آب و هوای مناسب برای رشد آن کم‌یاب است.
درخت اراک شبیه درخت انار است و در تمام مدت سال سبز می‌باشد. از نظر ارتفاع نیز کوتاه است و ارتفاع آن به دو تا پنج متر می‌رسد و قطر آن حدود یک متر است اما شاخه‌های آن باریک و گرد و برگ‌های آن به خاطر وجود ماده روغنی سبزرنگ درخشان است و شیره‌ای به رنگ زرد مایل به سبز روشن از آن خارج می‌شود و از گل آن میوه‌های به شکل گیلاس و به صورت خوشه‌ای به دست می‌آید.
با بررسی‌هایی که بر روی چوب این درخت صورت گرفت نتایج زیر حاصل گردید:
1- مسواک سبز از چوب اراک حاوی مقدار زیادی ماده تیزمزه است که این ماده ضدعفونی‌کننده و پاک‌کننده و باعث جلوگیری از خونریزی لثه و تقویت آن می‌شود.
2- تحقیقات وجود ماده‌ای تیز به نام" سنجرین" با بوی تند و مزه‌ای تیز را اثبات کردند این ماده به کشتن باکتری‌ها کمک می‌کند.
______________________________
(1). کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی. Email: nasimoveisi I yahoo. com ص: 240
3- در چوب این درخت کلراید همراه با سیلسکا وجود دارد که باعث سفیدی دندان‌ها می‌شود. این ماده چسبناک مینای دندان را می‌پوشاند و از پوسیدگی دندان‌ها جلوگیری می‌کند.
4- وجود متیلامین در این چوب باعث بهبود زخم‌های لثه و رشد سالم آن می‌شود. این ماده پاک‌کننده باعث اصلاح و کاهش شاخص هیدروژنی حفره‌های دهانی که به صورت" غیر مستقیم" در رشد میکروبی دهان مؤثر است می‌شود. همچنین محققان مقداری مواد ضدعفونی‌کننده تورم در این چوب کشف کرده‌اند.
5- همچنین بعد از آزمایش بسیار در ترکیب شیمیایی چوب اراک و استخراج ترکیب و بررسی ارزش دارویی آن متوجه شدند که در چوب اراک مقدار زیادی عنصر فلورین وجود دارد. این ماده باعث صلابت و استحکام دندان‌ها و نیز جلوگیری از تأثیر اسیدها و مانع از پوسیدگی می‌شود. کار بزرگتر فلورین در مرحله شکل‌گیری و نمو دندان‌ها آشکار می‌گردد.
6- غیر از عنصر فلورین مقداری عنصر کلر نیز در چوب اراک وجود دارد که رنگ بد دندان ها را از بین می‌برد و همچنین ماده سیلیکا که نقش آن در محافظت از سفیدی دندان‌ها ذکر شد در این چوب وجود دارد.
7- ماده معروف به" سیلیس" به نسبت 4 درصد در چوب اراک یافت می‌شود که این ماده لایه پلاک را از سطح دندان‌ها دور کرده و حذف می‌کند.
8- ماده" بی‌کربنات سدیم" که نقش آن در معالجه و بهبود دندان‌ها مورد تاکید است نیز در این چوب وجود دارد.
9- دانشمندان در چوب اراک ماده‌ای یافتند به نام" سیلفایوریا" که باعث ممانعت از سوراخ شدن و پوسیدگی و به دنبال آن جلوگیری از تشکیل مرکز و حفره چرکی در دندان می‌شود.
ص: 241
10- تجزیه چوب اراک وجود مقداری از اسید انیسیک که به دفع خلط از سینه کمک می‌کند را اثبات کرد. علاوه بر آن مقداری اسید اسکوربیک و ماده سیتوسیترول نیز در این چوب وجود دارد این دو ماده باعث تقویت شریان‌های خونی غذارسان به لثه می‌شوند.
11- در چوب اراک به میزان یک درصد مواد خوش‌بوکننده معدنی یافت می‌شود که دهان را با عطر خود خوش‌بو می‌کند.
12- همچنین محققان در چوب اراک ماده‌ای به نام انثرالیتون یافتند که در تقویت اشتها و تنظیم حرکات روده‌ها مفید است.

مقدمه:

پیامبر (ص) فرمودند: السواک مطهره للفم مرضاه للرب. (مسواک زدن دهان را پاک و پروردگار را راضی می‌نماید.) «1»
در روایات اسلامی توصیه شده است که چوب درخت اراک برای مسواک زدن مورد استفاده قرار گیرد.
درخت اراک در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه" سالوادور" «2» است. نام علمی آن" سالوادورا پرسیکا" است «3». این درخت در مناطق بیابانی بسیار و در کوهها کم می‌روید آب هوای گرم و استوایی محل مناسبی برای رشد این درخت می‌باشد. به همین دلیل در تعدادی از سرزمینهای قاره آسیا مثل عربستان یمن هند و ایران یافت می‌شود. اما در قاره آفریقا آب و هوای مناسب برای رشد آن کم‌یاب است.
درخت اراک شبیه درخت انار است و در تمام مدت سال سبز می‌باشد. از نظر ارتفاع نیز کوتاه است و ارتفاع آن به دو تا پنج متر می‌رسد و قطر آن حدود یک متر است اما شاخه‌های آن باریک و گرد و برگ‌های آن به خاطر وجود ماده روغنی سبزرنگ درخشان
______________________________
(1). صحیح بخاری.
(2).Salvadoraceae
(3).Salvadora Persica
ص: 242
است و شیره‌ای به رنگ زرد مایل به سبز روشن از آن خارج می‌شود و از گل آن میوه‌های به شکل گیلاس و به صورت خوشه‌ای به دست می‌آید.
محققان با کمک برش عرضی از چوب اراک و تحقیق روی آن (البته بعد از جوشاندن و خیس کردن آن در محلولی متشکل از مقادیر مساوی از آب، الکل و گلیسیرین) متوجه شدند که چوب اراک از 3 لایه زیر تشکیل شده است:
1- لایه خارجی، که بافت پارچه مانند دارد.
2- لایه وسطی که بافت چوبی دارد، این دو بخش قسمت خارجی را، که بخش سوم را در بر می‌گیرد، تشکیل می‌دهند.
3- لایه داخلی که از ألیاف سلولزی، با ساختاری باشکوه، تشکیل شده است.
الیاف آن براساس نظامی دقیق در کنار یکدیگر مرتب شده‌اند و به صورت یک مدل یکپارچه (شبیه پیوندهای موجود در میوه لیمو، که هر بند آن دارای ده‌ها لیف کوچک است) و در کنار هم کامل‌ترین مسواک طبیعی را برای دفع خطر قریب‌الوقوع بر دندان‌ها را تشکیل می‌دهند. «1»
در طی سالیان، ممکن است با مکانیزم تشکیل مواد مخرب روی دندان‌ها معروف به" پلاک" به دلیل وجود پدیده‌های بالینی و در زمره حقایق بیشماری که شناخته شده است، آشنا شده باشید. از بین این حقایق به روشنی مشخص شد که دندان‌ها بدون وجود پلاک نمی‌پوسد لایه پلاک- اگر زود از بین نرود- میلیون‌ها میکروب را در خود جمع می‌کند.
میکروب‌های لایه پلاک فرصت را غنیمت شمرده و پیوسته با ترکیب با باقیمانده غذا، که در تمام سطوح دندان‌ها منتشر شده‌اند، باعث ایجاد التهاب ساده در لثه می‌شود، این التهاب واقعا ساده و کوچک است، ولی با گذشت زمان و بی‌توجهی به آن: مواد سمی حاصل از التهاب‌ها به سرعت مشغول نابود کردن بافت‌های لیفی و ریشه‌دار متصل‌کننده در لثه
______________________________
(1). مجله العلم المصریه (319- آوریل 2003 م) تحقیق دکتر فوزی عبد القادر الفیشاوی، استاد دانشکده کشاورزی- دانشگاه أسیوط.
ص: 243
های اطراف دندان‌ها، می‌شود. و کانون آلودگی و چرک را در زیر لثه، درون استخوان‌ها و ریشه دندان‌ها ایجاد می‌کند. اینجاست که فاجعه رخ می‌دهد پیوسته آن حفره فساد و آلودگی، با مخلوطی از چرک و فساد، که با سلول‌های مرده و میکروب‌ها و باقیمانده غذا ترکیب شده است، پر می‌شود، تا وقتی که لثه به" اوره" مبتلا می‌شود، و دندان‌ها در معرض تخریب و افتادن قرار می‌گیرند.
با بررسی‌هایی که بر روی چوب این درخت صورت گرفت نتایج زیر حاصل گردید:
1- مسواک سبز از چوب اراک حاوی مقدار زیادی ماده تیزمزه است که این ماده ضدعفونی‌کننده و پاک‌کننده و باعث جلوگیری از خونریزی لثه و تقویت آن می‌شود.
2- تحقیقات وجود ماده‌ای تیز به نام" سنجرین" با بوی تند و مزه‌ای تیز را اثبات کردند این ماده به کشتن باکتری‌ها کمک می‌کند.
3- در چوب این درخت کلراید همراه با سیلسکا وجود دارد که باعث سفیدی دندان‌ها می‌شود. این ماده چسبناک مینای دندان را می‌پوشاند و از پوسیدگی دندان‌ها جلوگیری می‌کند. «1»
4- وجود 3 متیل امین «2» در این چوب باعث بهبود زخم‌های لثه و رشد سالم آن می‌شود. این ماده پاک‌کننده باعث اصلاح و کاهش شاخص هیدروژنی حفره‌های دهانی که به صورت" غیر مستقیم" در رشد میکروبی دهان مؤثر است می‌شود. همچنین محققان مقداری مواد ضدعفونی‌کننده تورم در این چوب کشف کرده‌اند.
5- همچنین بعد از آزمایش بسیار در ترکیب شیمیایی چوب اراک و استخراج ترکیب و بررسی ارزش دارویی آن متوجه شدند که در چوب اراک مقدار زیادی عنصر فلورین وجود دارد. این ماده باعث صلابت و استحکام دندان‌ها و نیز جلوگیری از تأثیر اسیدها و مانع از پوسیدگی می‌شود. کار بزرگتر فلورین در مرحله شکل‌گیری و نمو دندان‌ها
______________________________
(1).http /www .siwak .net
(2).Tri methyl amin
ص: 244
آشکار می‌گردد.
6- غیر از عنصر فلورین مقداری عنصر کلر نیز در چوب اراک وجود دارد که رنگ بد دندان ها را از بین می‌برد و همچنین ماده سیلیکا که نقش آن در محافظت از سفیدی دندان‌ها ذکر شد در این چوب وجود دارد.
7- ماده معروف به" سیلیس" به نسبت 4 درصد در چوب اراک یافت می‌شود که این ماده لایه پلاک را از سطح دندان‌ها دور کرده و حذف می‌کند.
8- ماده" بی‌کربنات سدیم" که نقش آن در معالجه و بهبود دندان‌ها مورد تاکید است نیز در این چوب وجود دارد.
9- دانشمندان در چوب اراک ماده‌ای یافتند به نام" سیلفایوریا" که باعث ممانعت از سوراخ شدن و پوسیدگی و به دنبال آن جلوگیری از تشکیل مرکز و حفره چرکی در دندان می‌شود.
10- تجزیه چوب اراک وجود مقداری از اسید انیسیک که به دفع خلط از سینه کمک می‌کند را اثبات کرد. علاوه بر آن مقداری اسید اسکوربیک و ماده سیتوسیترول نیز در این چوب وجود دارد این دو ماده باعث تقویت شریان‌های خونی غذارسان به لثه می‌شوند.
11- در چوب اراک به میزان یک درصد مواد خوش‌بوکننده معدنی یافت می‌شود که دهان را با عطر خود خوش‌بو می‌کند.
12- همچنین محققان در چوب اراک ماده‌ای به نام انثرالیتون یافتند که در تقویت اشتها و تنظیم حرکات روده‌ها مفید است. «1»
______________________________
(1). دانشکده الدراسات الإسلامیه- دانشگاه الأزهرAhmed gz I yahoo .com
ص: 245

بهداشت روان در دوران بیماری در آموزه‌های پیامبر اعظم (ص)

اشاره

شهین حیدری، کامران شهسواری «1»

چکیده‌

لامتی تن و روان شرط اول سعادت و خوشبختی انسان است که در روایات اسلامی از آن به‌عنوان نعمتی مخفی یاد شده که تا انسان آن را از دست ندهد، ارزش آن را نمی‌داند و بیماری یکی از همراهان همیشگی انسان بوده که گریزی از آن نیست. انسان در دوران بیماری به دلایل مختلف مانند درد، ضعف جسمانی، ترس از مرگ یا روشهای تشخیصی و درمانی، بستری شدن در بیمارستان و جدایی از خانواده، ترس از دست دادن شغل و موقعیت اجتماعی، نگرانی در رابطه با هزینه‌های درمان و دهها علت دیگر مستعد ابتلا به انواع اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، خشم و عصبانیت، نومیدی و گوشه‌گیری و انزوا می‌گردد. این مسایل می‌تواند نتیجه درمان را تحت تأثیر قرار داده و سیر بهبودی بیمار را دچار اختلال نماید. حتی ممکنست ناراحتی فرد به حدی شدید باشد که وی را از جستجوی درمان و یا ادامه آن بازدارد. در مواردی امتناع از درمان، سلامت سایر افراد جامعه را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. ضرورت آشنایی افراد بویژه پرسنل بهداشتی درمانی با توصیه‌های پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السّلام در رابطه با چگونگی رفتار در طی دوران بیماری به‌گونه‌ای که باعث حفظ بهداشت روانی فرد گردد، موضوعی است که پژوهشگر را بر آن داشت تا با مطالعه منابع موجود، آیات و احادیث مرتبط در این زمینه را گردآوری و ارایه نماید. در این مقاله سعی شده است احادیث و روایات مختلف در ارتباط با سلامت و بیماری از دیدگاه اسلام، صبر بر بیماری و اجر بیمار، پنهان داشتن بیماری و عدم شکایت از آن، امید به بهبودی و ضرورت درمان از دیدگاه اسلام، عوامل
______________________________
(1). کارشناس ارشد آموزش پرستاری- کارشناس مکانیک- مجتمع مس سرچشمه. Email: kermanshah 2523 I yahoo. com ص: 246
موفقیت درمان از دیدگاه اسلام (ذکر و دعا، صدقه، عدم درمان با حرام، شفابخشی تربت سید الشهداء)، نقش روابط انسانی در بهبود بیماری (عیادت از بیمار و آداب آن، چگونگی رفتار با بیمار در بیمارستان توسط پزشک و پرستار) مورد بحث قرار گیرد.

واژه‌های کلیدی:

سلامت، بیماری، درمان، روایات اسلامی‌

مقدمه:

در روایات اسلامی از سلامتی به‌عنوان نعمتی مخفی یاد شده که تا انسان آن را از دست ندهد، ارزش آن را نمی‌داند. در متون دینی از انسان خواسته شده که این نعمت را غنیمت شمارد، در حفظ آن کوشا بوده و در شکرگزاری این نعمت تلاش کند (7). بیماری یکی از همراهان همیشگی انسان بوده که از آغاز زندگی وجود داشته و تا پایان عمر بشر در این دنیا ادامه خواهد داشت (11). انسان در دوران بیماری به دلایل مختلف مانند درد، ضعف جسمانی، ترس از مرگ یا روشهای تشخیصی و درمانی، بستری شدن در بیمارستان و جدایی از خانواده، ترس از دست دادن شغل و موقعیت اجتماعی، نگرانی در رابطه با هزینه‌های درمان، نگرانی از وابستگی به دیگران و دهها علت دیگر مستعد ابتلا به انواع اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، خشم و عصبانیت، نومیدی و گوشه‌گیری و انزوا می‌گردد. این مسایل می‌تواند نتیجه درمان را تحت تأثیر قرار داده و سیر بهبودی بیمار را دچار اختلال نماید. حتی ممکنست ناراحتی فرد به حدی شدید باشد که وی را از جستجوی درمان و یا ادامه آن بازدارد. در مواردی امتناع از درمان، سلامت سایر افراد جامعه را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد (4).
روایات مختلف، وظایفی را برای بیمار برشمرده‌اند تا وی بتواند برای بدست آوردن بهبودی سریع رفتار مناسب و شایسته‌ای داشته باشد و از سوی دیگر در احکام اسلامی از بیماران به اندازه توان تکلیف خواسته شده است تا کمکی به بهبودی آنها باشد (11). هر مسلمانی باید بیماری و تحمل آن را تجربه نماید. بسیاری از اولیاء دین که در سلامت کامل بوده‌اند، گاه در این اندیشه فرومیرفتند که با عدم تجربه درد، مبادا از عنایت خاص
ص: 247
پروردگار محروم شده‌اند. لذا علاوه بر شرکت در جهاد و خدمت به خلق که متضمن ناراحتی و گرسنگی بود، از بعضی بیماریهای اتفاقی که علی‌رغم تمام پیشگیریها رخ می‌داد استقبال می‌کردند (14). در حدیث 211 از نهج الفصاحه از قول رسول اکرم (ص) چنین نقل شده است که هرگاه فقر و بیماری بر بنده‌ای روی آورد، بدانید که خداوند می‌خواهد او را امتحان کند (3).

صبر بر بیماری و اجر بیمار:

یکی از مسائلی که می‌تواند از بروز حالاتی نظیر افسردگی و اضطراب در بیماران جلوگیری نماید، آگاهی از روایاتی است که صبر بر بیماری و تحمل آن و همچنین شکایت نکردن از بیماری را توصیه نموده و پاداش بسیار برای آن ذکر کرده‌اند. وقتی بیمار متوجه آثار ارزنده بیماری خود می‌شود و درمی‌یابد که در برابر درد و رنجی که تحمل می‌کند، خداوند برکات معنوی خود را بر او نازل می‌کند، نور امید و خشنودی در دلش می‌درخشد و تحمل بیماری و درد و رنج برای او آسان می‌گردد (1). از جمله این روایات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل گردیده است که:" گناهان شخص بیمار، همچون برگ درخت، می‌ریزد".
و از امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام چنین روایت شده است که" شبی را از بیماری یا درد نخفتن، برتر و اجرش بزرگتر از یک سال عبادت است" (10).

پنهان داشتن بیماری و عدم شکایت از آن:

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله: خداوند عز و جل فرمود: هرکه سه روز بیمار شود و از آن به هیچ‌یک از عیادت‌کنندگانش شکوه نکند، گوشت و خونی بهتر از آن گوشت و خونی که دارد جایگزینش کنم. پس، اگر او را عافیت بخشم، عافیتی بدون گناهش دهم و اگر جانش را بستانم، او را به جوار رحمت خود برم.

امید به بهبودی و ضرورت درمان از دیدگاه اسلام:

امید پدیده‌ای است فطری که از رحمت بی‌منتهای خداوند سرچشمه گرفته است. یکی از عواملی که به بیمار توان می‌بخشد و او را از اضطراب، افسردگی و ترس رها می‌سازد، امیدوار ساختن او به زندگی است. اگر نا
ص: 248
امیدی بر بیمار چیره شود او را می‌شکند و به ضعف می‌کشاند. در عوض روح امید به او نیرو می‌دهد و او را با نشاط می‌سازد. پیامبر اسلام درباره روحیه دادن به بیمار و امیدوار ساختن او به زندگی فرموده‌اند: هرگاه بر بیمار وارد شدید او را به سلامت و طول عمر امیدوار سازید، گرچه این امیدوار ساختن در قضا و قدر مؤثر نیست ولی بیمار را دلخوش می‌سازد و باعث آرامش و تسکین او می‌گردد (1). امروزه از نظر علمی نیز ثابت شده است که روحیه قوی و شاد در بیمار تأثیر مهمی در درمان و سیر سریع بهبودیش دارد. اسلام با بیان قاعده عمومی که برای هر درد درمانی هست دو هدف عمده را دنبال نموده است: اول اینکه به تمامی بیماران امید به بهبودی و یافتن راه حل درمانی می‌دهد که در تقویت روحیه آنها مؤثر است و مسلمانان را برمی‌انگیزاند تا در مقابل هیچ درد و بیماری تسلیم نشوند. و دوم آنکه به نیروهای پزشکی این نوید را داده است که از یافتن دارو و درمان بیماریها نومید نشده و با همت و پژوهش بدنبال درمان تمام بیماریها باشند (7).
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می‌فرماید: خود را مداوا کنید؛ زیرا خداوند متعال هیچ دردی نداد مگر آنکه برایش شفایی نهاد، بجز مرگ و پیری (که دوایی ندارد).
در رابطه به امید دادن به بیمار رازی می‌گوید: پزشک باید همیشه بیمار را به بهبودی امیدوار سازد اگر چه خود پزشک هم در این مورد کاملا مطمئن نباشد. همانطور که خوشحالی و بد حالی ذهنی و روحی در حالت جسمی مؤثر واقع می‌شوند، پزشک هم باید بیمار را شهامت حیات بخشد. از ابن سینا نیز نقل شده است که پزشک هرگز نباید چنین حالتی بوجود آورد که دیگر نسبت به بیمار امید بهبودی وجود ندارد (12).
در ضرورت درمان و عدم کتمان بیماری از پزشک امام علی علیه السّلام کسی که بیماری خود را از پزشکان پوشیده بدارد، به بدن خود خیانت کرده است و طبیبش را از درمان خویش ناتوان سازد و در حدیث دیگری از امام علی (ع) به تحمل سختی‌های درمان توصیه شده است:" هرکه تلخی دوا را تحمّل نکند، درد و بیماریش ادامه یابد" (10).
ص: 249
دین اسلام با ضروری قرار دادن درمان، افراد را به مراجعه به نیروهای پزشکی تشویق نموده و بدین‌سان با دخالت سایر نیروهای غیر متخصص در امر درمان مبارزه کرده است. در برخی روایات از پیامبر اکرم نقل شده است که بیمار باید به بهترین کارشناسان رجوع کند و از رفتن نزد پزشکان جاهل یا مدعیان طبابت خودداری ورزد زیرا نادانی آنان در تشخیص موجب انتخاب روش اشتباه در تجویز دارو و درمان می‌شود و بیماری بهبودی نمی‌یابد بلکه ضررهای فراوان دیگری متوجه بیمار می‌سازد (10).

عوامل موفقیت درمان از دیدگاه اسلام:

ذکر عوامل مؤثر بر موفقیت درمان در روایات اسلامی و نکات ظریفی که در آنها بیان گردیده است روشی برای بهبود روحیه بیمار و همچنین جهت دادن به فعالیتهای بیمار بمنظور درمان و بهبودی است. در روایات متعدد به نقش ذکر و یاد خدا و دعا، صدقه دادن و عدم درمان با حرام به‌عنوان عواملی که شفا و بهبودی را تسریع می‌کنند، اشاره شده است. در سوره مبارکه اسرا، آیه شریفه 82 چنین آمده است:" و ما از قرآن آنچه را که مایه شفا و رحمت برای افراد باایمان است نازل کردیم" (8). در دعای کمیل چنین می‌خوانیم:" یا من اسمه دواء و ذکره شفاء" (13). وجود اذکار و ادعیه متعدد که برای درمان بیماریهای مختلف در کتب مذهبی از جمله کتاب ارزشمند مفاتیح الجنان ذکر شده، براستی می‌تواند روزنه امیدی برای بیمارانی باشد که از درمانهای مادی و جسمانی نتیجه‌ای عایدشان نشده است.
باید دانست که ذکر این موضوعات به‌معنای نفی جستجوی راههای درمان و مراجعه به پزشک نمی‌باشد. در این رابطه علامه فقید محمد تقی جعفری چنین می‌گوید:" البته از نظر واقعی توجه انسان در همه حال به خداوند بزرگ بسیار مطلوب است ولی معنای این اصل چنین نیست که کوششها و فعالیتهای خود را رها ساخته و دعا را وسیله مادی و معنوی قرار بدهیم. این توهم پوچ مخصوصا در دین اسلام که شالوده خود را روی اصل" و ان لیس للانسان الا ما سعی و ان سعیه سوف یری" گذاشته است بطور جدی محکوم شده است (14).
ص: 250

نقش روابط انسانی در بهبود بیماری:

مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌3 299
اسلام با در نظر گرفتن باب مهم عیادت بیمار، از دیگران خواسته است که در هنگام بیمار شدن افراد به آنان بی‌توجه نباشند، بلکه به عیادت از بیماران بپردازند و آنان را در وضعیت نامناسب بیماری یاری کنند. وجود صدها روایت در باب عیادت و قرار دادن پاداش‌های بزرگ و فراوان برای عیادت از بیماران نقطه درخشانی برای روابط صحیح انسانی پیش روی همگان قرار داده است (7). در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) عیادت از بیمار به‌عنوان یک حق ذکر شده است. آن حضرت می‌فرمایند:" مسلمان بر مسلمان پنج حق دارد: وقتی او را دید سلام کند، وقتی دعوت کرد بپذیرد، وقتی بیمار شد عیادتش کند، وقتی مرد جنازه‌اش را تشییع کند و هرچه برای خود می‌خواهد برای او نیز بخواهد" در باب آداب عیادات به روایات زیر بسنده می‌کنیم. امام علی علیه السّلام می‌فرمایند: بزرگترین پاداش را نزد خداوند عزّ و جلّ آن عیادت‌کننده‌ای دارد که هرگاه به عیادت برادرش برود، زمان کوتاهی نزد او بنشیند، مگر اینکه خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد که بیشتر بنشیند. امام صادق علیه السّلام: عیادت کامل، این است که دستت را روی بازوی بیمار بگذاری و زود از پیش او برخیزی؛ زیرا عیادت احمق‌ها برای بیمار سخت‌تر از درد خود اوست. یکی دیگر از آداب عیادت بیمار، اینست که انسان او را دلداری دهد و روحیه‌اش را تقویت کند و با گفتن مطالبی از این قبیل که به زودی کسالت و بیماریت برطرف خواهد شد، خدا به تو صحت و عافیت می‌دهد تا به زندگی خود ادامه دهی و به او آرامش ببخشی. چون بعضی از افراد هنگام بیماری روحیه خود را از دست می‌دهند تا آن حد که از زندگی مأیوس می‌شوند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: هرگاه بر بیمار وارد شدید او را به سلامت و طول عمر امیدوار سازید، گرچه این امیدوار ساختن در قضا و قدر مؤثر نیست ولی بیمار را دلخوش می‌سازد و باعث آرامش و تسکین او می‌گردد (1).

ارتباط پرسنل درمانی با بیمار:

وجود روایات مختلف در رابطه با چگونگی رابطه با بیمار و عدم سختگیری به وی از یک طرف و وجود قوانین حقوقی که در صورت صدمه به بیمار،
ص: 251
پزشک یا سایر افراد خاطی را تحت پیگرد و بازخواست قرار می‌دهد می‌تواند سبب اطمینان خاطر بیمار در طی بیماری شود.
عصاره و اساس اخلاق پزشکی باید در رابطه بین پزشک و بیمار به کار رود مقصود از تحصیلات پزشکی خدمت به بیماران است بنابراین رابطه پزشک و بیمار باید در درجه اول اهمیت قرار گیرد. آنچه که نباید فراموش کرد و متأسفانه اغلب فراموش می‌شود این است که باید بدانیم علم پزشکی و تمام وسایل آن برای راحتی و بهبود حال بیمار است نه پزشک (2).
نباید فراموش کرد که هر بیمار در بیمارستان یک انسان است دارای شخصیت، امید و آرزو و چه‌بسا از مرگ و عاقبت بیماری ترس دارد او فقط یک سوژه جالب برای مطالعه و تدریس و تحقیق نیست بلکه انسانی است که می‌خواهد سلامت خود را بازیابد به سوالات وی از طرف پزشک و پرستار جواب لازم و قانع‌کننده داده شود. یک جواب سربالا یا یک پاسخ انحرافی ممکنست باعث ناراحتی شدید بیمار شود (2).
احادیث ذکر شده در مورد ارزش و اهمیت پرستاری از بیمار به‌گونه‌ای بیانگر اهمیت توجه به نیازهای بیمار است. پیامبر اسلام (ص) در آخرین روزهای عمر خود پس از دعوت همه مردم به مسجد برای آخرین سفارشها، در پیامی که اشکها را جاری ساخت و همه را منقلب کرد فرمودند: کسی که یک روز و یک شب پرستاری از بیمار را به عهده بگیرد خداوند او را با ابراهیم (ع) محشور می‌کند، پس همچون درخشش برقی از صراط عبور می‌کند و کسی که در برطرف کردن نیازهای بیمار تلاش کند و نیاز او را برآورد همانند روزی که از مادر متولد شده است از گناهان پاک می‌گردد (1).

منابع‌

1- آشتیانی، محمد رضا. آشتیانی، محسن. گنجینه آداب اسلامی. جلد اول، آداب اقتصادی.
چاپ اول، انتشارات زهیر، پاییز 1381
2- اشرفی، منصور. اخلاق پزشکی. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی تبریز 1367)
3- رجحان، محمد صادق. درس زندگی، سخنان چهارده معصوم (ع) و طب در اسلام.
چاپ اول، انتشارات نور دانش، 1381
ص: 252
4- سیف، علی اکبر. روانشناسی پرورشی، روانشناسی یادگیری و آموزش. انتشارات آگاه، تهران، 1370
5- گنجی، حمزه. بهداشت روانی. چاپ دوم، نشر ارسباران، بهار 1378
6- محمدی ری‌شهری، محمد. منتخب میزان الحکمه با ترجمه فارسی. نشر دار الحدیث
7- نورمحمدی، غلامرضا. متون اسلامی ویژه رشته‌های علوم پزشکی. چاپ دوم. دفتر نشر معارف، 1382
8- نیکبخت نصرآبادی. استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی. چاپ اول نشر قبله، پاییز 1378
9- جوانشیر، کریم. احادیث موضوعی نهج الفصاحه سخنان رسول اکرم (ص) انتشارات سالار
10- نهج البلاغه، سخنان حضرت علی (ع) ترجمه مصطفی زمانی، انتشارات یوسف.
11- قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، نشر سبحان
12- سخنان حضرت سجاد (ع) صحیفه سجادیه. ترجمه عبد الحمید آیتی انتشارات سروش
13- نفیسی، سعید. اخلاق پزشکی. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی تبریز 1367
14- دوگاس، اصول مراقبت از بیمار. ترجمه اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی. 1383
ص: 253